Geçen TRT Belgesel kanalında izlemiştim, paylaşayım dedim..

İlk Buhar Türbini
Geleneksel teknoloji tarihleri buhar türbinin tasvirini ilk yapanın 1629’da Giovanni Branca olduğunu söyler. 1648’de John Wilkins Mathematical Magic adlı eserinde bir şişi çeviren buhar türbini tasvir etmektedir[1].

Osmanlı astronomu ve mühendisi olan Takiyüddîn Muhammed ibn Ma’rûf er-Râsıd (1521-1585), 1546 tarihli et-Turuku's-Seniyye fî'l-Âlâti'r-Rûhâniyye (Otomatlar Üzerine Önemli Metodlar) eserinin 6. bölümünde döner şişi çevirmeye yarayan üç düzenek tarif etmektedir. İlk düzenek buhar gücüyle hareket etmektedir. İkincisi, hareketi sıcak hava türbiniyle çalışmaktadır. Üçüncüsü, nisbeten küçük bir gücü, çevirme koluyla hareket ettirilen dişli çarklar vasıtasıyla aktarma prensibine göre imal edilmiştir.
http://4.bp.blogspot.com/_uJA72-Oocaw/SYoucokloqI/AAAAAAAAADQ/0wGFEGcWEl8/s400/buhartrib%C3%BCn%C3%BC.JPG
Takiyüddîn'in eserinde tasvir ettiği buhar türbinin modeli (Fuat Sezgin'in kitabından[2])

İlk düzenekte, kanatlı dolap benzeri bir türbin ile birlikte kapalı, ısıtılmış su kazanından bir boruyla dışarı çıkan buhar vasıtasıyla şiş dönmektedir. Takiyüddîn’in tarifine göre, borunun ağzı bir su kabına sokularak kazana yeniden su sevk edilir. Bu tür buhar düzeneklerinin kendi zamanında oldukça yaygın olduğunu bildirmektedir [2].

Bu eser, İslam medeniyetindeki hiyel geleneğinin bir devamı olarak düşünülebilir. İlm-i hiyel, pnömatik ve hidrolik sistemlerin işleyişini ele alan bir disiplindir. Bu ilimde önde gelenler Benû Musa kardeşler (Ö.873) - Ebû Cafer Muhammed ibn Mûsâ ibn Şâkir, Ahmed ibn Mûsâ ibn Şâkir, El-Hasan ibn Mûsâ ibn Şâkir-, Ebû Reyhan Muhammed ibn Ahmed el-Bîrunî (973-1048), el-Cezerî (1136-1206), Endülüslü el-Muradî ve Takiyüddîn’dir [3].

Takiyüddîn bu eserinde tasvirlerini verdiği mekanik aletler, hava, boşluk ve denge prensipleri üzerine yapılan çalışmalara dayanmaktadır. Kitap bir giriş ve altı kısımdan oluşmaktadır. Muhtevası şöyledir [4]:
Birinci Bâb – Saatler hakkındadır.
İkinci Bâb – Ağır yükleri kaldıran aletler hakkındadır.
Üçüncü Bâb – Suyu yukarıya çıkaran mekanik aletler hakkındadır.
Dördüncü Bâb – Şekilleri, çeşitli fıskiyelerden farklı olmayan, nakaratlı ve sürekli sesin yapımı hakkındadır.
Beşinci Bâb – Çeşitli aletler hakkındadır.
Altıncı Bâb – Bir hayvanın hareketi olmadan, kendi kendine dönen bir et kızartma aleti olan bir şişin kullanılışı hakkındadır.

Referanslar

[1] Ahmad Y. al-Hassan, “Taqi al-Din and the First Steam Turbine”, http://www.history-science-technology.com/Notes/Notes 1.htm

[2] Fuat Sezgin, İslâm'da Bilim ve Teknik, Cilt V, 2007, s. 37-38.

[3] Atilla Bir ve Mustafa Kaçar, “İslam Medeniye’tinde Hiyel Geleneği ve Takiyüddin Rasıd’ın Et-Turuku’s-senniyye Fî Alâtu’r-rûhaniyye Adlı Eseri”, Bilim ve Sanat Vakfı.

[4] Yavuz Unat, “Türk Teknoloji Tarihinden İki Örnek: Cezerî ve Takiyüddîn”, I. Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi, 2001.